Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học (Phần 1)
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM
KHOA HÓA
TS. TRÒNH VAÊN BIEÀU
LÖU HAØNH NOÄI BOÄ - 2005
1
Lôøi noùi ñaàu
Khoa hoïc laø moät hoaït ñoäng xaõ hoäi ñaëc bieät cuûa con ngöôøi. Söï phaùt trieån
cuûa khoa hoïc laø moät trong nhöõng cô sôû quan troïng cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi. Vôùi
baát kyø quoác gia naøo, muoán giaøu coù vaø cöôøng thònh ñeàu phaûi döïa vaøo caùc thaønh
töïu cuûa khoa hoïc. Vì theá, nghieân cöùu khoa hoïc laø moät trong nhöõng coâng vieäc coù
taàm quan troïng ñaëc bieät. Hieän nay, khoâng chæ ôû trong caùc tröôøng ñaïi hoïc, caùc
vieän nghieân cöùu maø ôû moïi cô sôû saûn xuaát, treân nhöõng caùch ñoàng hay trong nhaø
maùy, xí nghieäp, hoaït ñoäng nghieân cöùu khoa hoïc ñeàu ñang ñöôïc nhieàu ngöôøi heát
söùc quan taâm. Trong caùc tröôøng ñaïi hoïc, nghieân cöùu khoa hoïc ñang laø moät hoaït
ñoäng quan troïng goùp phaàn ñaøo taïo neân nhöõng con ngöôøi coù baûn lónh, coù khaû
naêng saùng taïo, bieát hoøa nhaäp vaø thích öùng vôùi cuoäc soáng. Tuy nhieân, coâng vieäc
nghieân cöùu khoâng chæ ñoøi hoûi noã löïc vaø söï quyeát taâm maø coøn caàn ñöôïc thöïc hieän
theo nhöõng phöông phaùp khoa hoïc.
Chính vì vaäy, cuoán taøi lieäu naøy ñöôïc bieân soaïn nhaèm giuùp caùc sinh vieân
vaø hoïc vieân cao hoïc – nhöõng ngöôøi môùi baét tay vaø laøm quen vôùi coâng vieäc nghieân
cöùu, coù nhöõng hieåu bieát cô baûn veà lyù luaän vaø phöông phaùp thöïc hieän moät ñeà taøi
khoa hoïc. Vì ñieàu kieän veà thôøi gian, taøi lieäu chaéc seõ khoâng theå traùnh khoûi thieáu
soùt, chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc söï goùp yù cuûa baïn ñoïc.
Taùc giaû
2
Chöông 1
KHOA HOÏC VAØ NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC
1.1. KHOA HOÏC
Theo Töø ñieån Tieáng Vieät “Khoa hoïc laø heä thoáng tri thöùc tích luõy trong quaù trình lòch söû vaø
ñöôïc thöïc tieãn chöùng minh, phaûn aùnh nhöõng quy luaät khaùch quan cuûa theá giôùi beân ngoaøi cuõng
nhö veà hoaït ñoäng tinh thaàn cuûa con ngöôøi, giuùp con ngöôøi coù khaû naêng caûi taïo theá giôùi hieän
thöïc”.
Theo Lalande: “Khoa hoïc laø moät heä thoáng tri thöùc goàm nhöõng quy luaät veà töï nhieân, xaõ
hoäi vaø tö duy ñöôïc tích luyõ trong quaù trình nghieân cöùu treân cô sôû thöïc tieãn, ñöôïc theå hieän
baèng nhöõng khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, hoïc thuyeát. Nhieäm vuï cuûa khoa hoïc laø mieâu taû hieän töôïng
moät caùch chính xaùc vaø phaùt hieän nhöõng quy luaät khaùch quan cuûa hieän töôïng ngaãu nhieân ñeå
giaûi thích vaø döï kieán chuùng. Khoa hoïc giuùp con ngöôøi ngaøy caøng coù khaû naêng chinh phuïc töï
nhieân vaø xaõ hoäi”.
“Khoa hoïc laø heä thoáng tri thöùc veà töï nhieân, veà xaõ hoäi vaø tö duy, veà nhöõng quy luaät phaùt
trieån khaùch quan cuûa töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy, heä thoáng tri thöùc naøy ñöôïc hình thaønh trong
lòch söû vaø khoâng ngöøng phaùt trieån treân cô sôû thöïc tieãn xaõ hoäi”. Ñaïi baùch khoa toaøn thö Lieân
xoâ, Quyeån XIX, Tr. 241, baûn tieáng Nga.
Khoa hoïc laø moät hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, laø moät hoaït ñoäng xaõ hoäi ñaëc bieät cuûa con ngöôøi.
Khoa hoïc luoân phaùt trieån vaø hoaøn thieän cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi (caùc phöông tieän kyõ
thuaät vaø khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi).
Khoa hoïc goàm 2 boä phaän phaàn gaén boù chaët cheõ vôùi nhau laø kieán thöùc khoa hoïc vaø phöông
phaùp khoa hoïc. Kieán thöùc khoa hoïc ngoaøi vieäc giuùp con ngöôøi nhaän thöùc vaø caûi taïo theá giôùi,
noù coøn laø neàn taûng cho vieäc tieán haønh, thöïc hieän caùc phöông phaùp khoa hoïc. Ngöôïc laïi,
phöông phaùp khoa hoïc laïi giuùp con ngöôøi tích luõy ñöôïc nhieàu kieán thöùc hôn. Vieäc trang bò
phöông phaùp khoa hoïc giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu naém chaéc kieán thöùc hôn, bieát tìm kieám,
phaùt hieän ra nhöõng kieán thöùc nôùi.
1.2. NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC
1.2.1. Nghieân cöùu khoa hoïc
Khoa hoïc coù muïc ñích khaùm phaù nhöõng quy luaät baûn chaát cuûa theá giôùi ñeå öùng duïng vaøo
ñôøi soáng. Nghieân cöùu khoa hoïc laø hoaït ñoäng tìm toøi, khaùm phaù baûn chaát vaø caùc quy luaät vaän
ñoäng cuûa theá giôùi, laø quaù trình phaùt minh, saùng taïo ra nhöõng tri thöùc môùiø cho nhaân loaïi. Khaùc
vôùi hoaït ñoäng saûn xuaát taïo ra cuûa caûi vaät chaát, hoaït ñoäng nhaän thöùc – nghieân cöùu khoa hoïc
taïo ra nhöõng giaù trò nhaän thöùc môùi.
1.2.2. Taàm quan troïng cuûa vieäc nghieân cöùu khoa hoïc trong caùc tröôøng ñaïi hoïc
a) NCKH goùp phaàn quan troïng trong vieäc hình thaønh tính naêng ñoäng saùng taïo – moät trong
nhöõng yeâu caàu ñaëc bieät caàn thieát cuûa xaõ hoäi ngaøy nay. NCKH laø moät hoaït ñoäng khoâng theå
thieáu ñöôïc cuûa sinh vieân trong caùc tröôøng ñaïi hoïc, laø moät trong nhöõng yeâu caàu cô baûn ñoái vôùi
quaù trình ñaøo taïo caùn boä. Qua NCKH nhöõng tri thöùc, kyõ naêng kyõ xaûo ñaõ ñöôïc tích luõy seõ ñöôïc
cuûng coá vaø môû roäng; ñoàng thôøi sinh vieân ñöôïc reøn luyeän vaø phaùt trieån khaû naêng phaùt hieän, ñeà
3
xuaát caùi môùi, caûi tieán vaø naâng cao chaát löôïng coâng vieäc. Ñaây laø söï khaùc nhau cô baûn giöõa
sinh vieân ñaïi hoïc vaø hoïc sinh phoå thoâng.
- Veà baûn chaát NCKH laø moät hoaït ñoäng saùng taïo, NCKH goùp phaàn hình thaønh khaû naêng
saùng taïo – moät yeâu caàu quan troïng cuûa ngöôøi lao ñoäng môùi hieän nay.
- Phöông phaùp daïy hoïc ôû ñaïi hoïc ngaøy caøng tieáp caän vôùi phöông phaùp NCKH, trong ñoù
sinh vieân chuyeån daàn töø phöông phaùp hoïc taäp theo con ñöôøng angorit - tieáp nhaän vaø taùi hieän
sang con ñöôøng orixtic - tìm toøi saùng taïo. Phöông phaùp daïy hoïc vaø phöông phaùp NCKH luoân
luoân gaén boù vôùi nhau, hoã trôï cho nhau trong quaù trình ñaøo taïo ôû ñaïi hoïc.
- NCKH giuùp sinh vieân thích öùng nhanh vôùi ngheà nghieäp khi ra tröôøng. Sinh vieân caøng coù
kyõ naêng NCKH thì thôøi gian thích öùng ngheà nghieäp caøng ngaén.
- NCKH giuùp sinh vieân phaùt trieån khaû naêng tö duy – moät naêng löïc raát caàn thieát cho hoaït
ñoäng hoïc taäp. Neáu coù tö duy toát thì hoïc moät seõ bieát möôøi.
- NCKH coù vai troø vaø yù nghóa quan troïng ñoái vôùi sinh vieân tröôøng sö phaïm, ñoù laø ñieàu
kieän ñeå sinh vieân vaän duïng nhöõng tri thöùc Taâm lí hoïc, Giaùo duïc hoïc vaø kieán thöùc chuyeân
ngaønh vaøo thöïc tieãn daïy hoïc, töø ñoù sinh vieân daàn daàn naém ñöôïc kieán thöùc cô baûn cuûa lí luaän
giaùo duïc, lí luaän daïy hoïc, phöông phaùp daïy hoïc boä moân cuõng nhö ñaëc ñieåm phaùt trieån taâm lí
löùa tuoåi cuûa hoïc sinh, ñoàng thôøi bieát vaän duïng coù hieäu quaû vaøo quaù trình giaùo duïc. NCKH laø
moät con ñöôøng hình thaønh vaø reøn luyeän cho ngöôøi sinh vieân phaåm chaát, naêng löïc cuûa ngöôøi
caùn boä khoa hoïc, ñaëc bieät laø heä thoáng kyõ naêng NCKH. Chaát löôïng ñaøo taïo, khaû naêng laøm
vieäc cuûa sinh vieân khi ra tröôøng phuï thuoäc nhieàu vaøo khaû naêng ñoäc laäp, saùng taïo cuûa hoï hôn
laø khoái löôïng kieán thöùc hoï tieáp thu ñöôïc ôû ñaïi hoïc.
b) NCKH goùp phaàn quan troïng trong vieäc boài döôõng, xaây döïng ñoäi nguõ giaûng vieân caùc
tröôøng ñaïi hoïc. NCKH goùp phaàn naâng cao chaát löôïng daïy cuûa giaùo vieân vaø chaát löôïng hoïc
cuûa hoïc sinh, coù nghóa laø ñaõ naâng cao hieäu quaû cuûa quaù trình giaùo duïc vaø ñaøo taïo. NCKH
giuùp giaùo vieân hoaøn thaønh toát coâng vieäc giaûng daïy. Ngöôøi thaày giaùo muoán vöôn leân trôû thaønh
giaùo vieân gioûi phaûi bieát nghieân cöùu, tìm toøi, saùng taïo trong daïy hoïc. Lao ñoäng NCKH laø loaïi
lao ñoäng trí tueä cao caáp coù nhöõng chuaån möïc chaët cheõ ñoøi hoûi khoâng chæ kieán thöùc saâu roäng
maø coøn caû nhöõng phaåm chaát trung thöïc, khaùch quan, chính xaùc, saùng taïo. NCKH laø bieän phaùp
chuû yeáu ñeå boài döôõng caùn boä, naâng cao chaát löôïng giaûng daïy. Muoán trôû thaønh giaùo vieân gioûi
khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc laø phaûi töï hoïc, töï vöôn leân. Giaùo vieân muoán thaønh coâng trong
giaûng daïy thì phaûi NCKH. Qua ñoù giaùo vieân coøn thaáy nieàm vui cuûa söï saùng taïo vaø coâng vieäc
daïy hoïc seõ trôû neân haáp daãn, höùng thuù.
Muoán sinh vieân trôû thaønh nhöõng con ngöôøi saùng taïo, tröôùc heát caàn coù nhöõng oâng thaày
saùng taïo. Trong thöïc teá, moät soá giaùo vieân hay aùp ñaët, khoâng muoán hoïc sinh coù yù kieán khaùc
vôùi mình. Ñoù laø nhöõng giaùo vieân khoâng qua NCKH neân khoâng ñaùnh giaù ñuùng taàm quan troïng
cuûa tö duy ñoäc laäp cuûa hoïc sinh. Nhöõng giaùo vieân ñaõ kinh qua NCKH seõ raát quyù tö duy ñoäc
laäp, luoân luoân ñoäng vieân khuyeán khích söï saùng taïo cuûa hoïc sinh, luoân uûng hoä caùi môùi. Neáu
khoâng coù NCKH thì cuõng khoâng theå coù taùc phong nghieân cöùu. Thaày phaûi coù kieán thöùc vöõng
vaøng, coù taùc phong nghieân cöùu vaø coù nhieàu kinh nghieäm NCKH thì môùi coù theå gôïi cho sinh
vieân loøng ham thích, tính toø moø, môùi coù theå giuùp sinh vieân phaùt trieån tö duy saùng taïo.
c) NCKH ñeà xuaát nhöõng lyù thuyeát môùi, moâ hình giaùo duïc môùi, noäi dung vaø phöông phaùp
môùi laøm cô sôû khoa hoïc cho nhöõng chuû tröông vaø bieän phaùp caûi caùch giaùo duïc. Baát cöù söï ñoåi
môùi naøo trong giaùo duïc cuõng nhaát thieát phaûi döïa vaøo vieäc nghieân cöùu thöïc tieãn giaùo duïc.
4
1.2.3. Nhöõng ñieàu kieän caàn thieát vôùi ngöôøi nghieân cöùu
a) Coù thöïc teá giaùo duïc.
b) Naém ñöôïc nhöõng lyù luaän cô baûn veà phöông phaùp NCKH.
c) Coù nhöõng neùt tính caùch caàn thieát cho NCKH:
- toø moø,
- hoaøi nghi,
- ñoäc laäp,
- chính xaùc,
- kieân trì,
- nghieâm tuùc,
- caån thaän,
- say meâ vôùi coâng vieäc,
- maïnh daïn, daùm nghó daùm laøm,
- tinh teá, nhaïy caûm.
d) Coù nhöõng khaû naêng/ naêng löïc tö duy caàn thieát cho NCKH:
- khaû naêng phaùt hieän vaán ñeà, tìm ra daáu hieäu baûn chaát,
- khaû naêng tö duy logic – suy luaän – suy dieãn – thieát laäp caùc moái quan heä,
- khaû naêng löïa choïn,
- khaû naêng so saùnh,
- naêng löïc saùng taïo,
- naêng löïc phaân tích, toång hôïp,
- naêng löïc nhaän xeùt, ñaùnh giaù, pheâ phaùn,
- khaû naêng dieãn ñaït suy nghó baèng vaên baûn (vieát),
- khaû naêng ngoaïi ngöõ,
- khaû naêng tin hoïc.
1.2.4. Caùc loaïi hình nghieân cöùu khoa hoïc
1.2.4.1. Nghieân cöùu cô baûn
Nghieân cöùu cô baûn laø loaïi hình nghieân cöùu coù nhieäm vuï phaùt hieän, saùng taïo ra nhöõng tri
thöùc môùi laø neàn taûng cho nhöõng quaù trình nghieân cöùu tieáp theo.
1.2.4.2. Nghieân cöùu öùng duïng
Nghieân cöùu öùng duïng laø loaïi hình nghieân cöùu coù nhieäm vuï vaän duïng nhöõng tri thöùc khoa
hoïc ñaõ coù vaøo thöïc teá, bieán khoa hoïc thaønh löïc löôïng saûn xuaát tröïc tieáp, mang laïi thaønh quaû
cho xaõ hoäi.
1.2.4.3. Nghieân cöùu döï baùo
Nghieân cöùu döï baùo laø loaïi hình nghieân cöùu coù nhieäm vuï phaùt hieän nhöõng khaû naêng, xu
höôùng môùi cuûa söï phaùt trieån khoa hoïc, töï nhieân vaø xaõ hoäi.
1.2.5. Caùc hình thöùc nghieân cöùu khoa hoïc
1.2.5.1. Toùm taét khoa hoïc
5
Laø loaïi hình nghieân cöùu khoa hoïc ñôn giaûn nhaát: ngöôøi nghieân cöùu toùm taét, ñaùnh giaù vaø
coù keát luaän veà moät coâng trình khoa hoïc cuï theå naøo ñoù.
1.2.5.2. Toång luaän khoa hoïc
Laø loaïi hình nghieân cöùu cao hôn toùm taét khoa hoïc: ngöôøi nghieân cöùu toùm taét, ñaùnh giaù,
toång keát nhieàu taøi lieäu cuûa moät hoäi nghò, hoäi thaûo khoa hoïc hay veà moät ñeà taøi khoa hoïc, lòch
söû cuûa moät vaán ñeà caàn nghieân cöùu...
1.2.5.3. Tieåu luaän, nieân luaän, baøi taäp nghieân cöùu, baøi taäp moân hoïc
Ñaây laø nhöõng hình thöùc nghieân cöùu chuû yeáu mang tính chaát thöïc haønh, taäp döôït böôùc ñaàu,
thöôøng ñöôïc tieán haønh ôû naêm thöù 2 vaø thöù 3 cuûa baäc ñaïi hoïc. Trong ñoù khoâng yeâu caàu sinh
vieân phaûi coù söï saùng taïo ñaëc bieät maø chæ caàn ôû möùc ñoä vaän duïng toång hôïp caùc tri thöùc vaø
phöông phaùp nghieân cöùu ñaõ hoïc vaøo vieäc nghieân cöùu.
1.2.5.4. Khoaù luaän
Khoaù luaän toát nghieäp laø coâng trình NCKH cuûa sinh vieân ôû naêm cuoái cuøng, coù giaù trò thay
theá cho caùc moân thi toát nghieäp, sinh vieân phaûi vaän duïng toång hôïp kieán thöùc cuûa nhieàu boä moân
vaø nhöõng hieåu bieát chung ñaõ tích luõy ñöôïc trong khoùa hoïc. Ñeà taøi ít nhieàu phaûi ñeà xuaát ñöôïc
nhöõng yù kieáán môùi, nhöõng khaùi quaùt coù taàm lyù luaän, coù taùc duïng môû roäng vaø ñaøo saâu tri thöùc
cuûa giaùo trình hoaëc coù theå ñöôïc vaän duïng ít nhieàu vaøo thöïc tieãn. Ñeà taøi phaûi laø moät coâng
trình nghieân cöùu cuï theå do thöïc tieãn ñeà ra, keát quaû nghieân cöùu thöôøng ñöôïc vaän duïng ñeå giaûi
quyeát moät soá vaán ñeà thöïc tieãn vaø coù theå ñöôïc coâng boá roäng raõi.
1.2.5.5. Luaän vaên (coâng trình khoa hoïc keát thuùc quaù trình ñaøo taïo cuûa hoïc vieân cao hoïc -
Luaän vaên thaïc só)
Luaän vaên thaïc só phaûi theå hieän ñöôïc caùc kieán thöùc veà lí thuyeát vaø thöïc haønh veà chuyeân
moân, veà phöông phaùp giaûi quyeát vaán ñeà ñaõ ñöôïc ñaët ra. Caùc keát quaû cuûa luaän vaên phaûi chöùng
toû laø taùc giaû ñaõ bieát vaän duïng phöông phaùp nghieân cöùu vaø caùc kieán thöùc tieáp thu ñöôïc trong
quaù trình hoïc taäp ñeå thöïc hieän ñeà taøi.
1.2.5.6. Luaän aùn (coâng trình khoa hoïc keát thuùc quaù trình ñaøo taïo cuûa nghieân cöùu sinh -
Luaän aùn tieán só)
Luaän aùn tieán só laø moät coâng trình khoa hoïc chöùa ñöïng nhöõng ñoùng goùp môùi coù giaù trò trong
lónh vöïc khoa hoïc chuyeân ngaønh, theå hieän khaû naêng ñoäc laäp, saùng taïo nghieân cöùu khoa hoïc
cuûa nghieân cöùu sinh. Ñoùng goùp môùi cuûa luaän aùn coù theå laø:
1. Nhöõng keát quaû môùi hay ñeà xuaát môùi coù taùc duïng boå sung, phaùt trieån hoaëc laøm phong
phuù theâm voán kieán thöùc ñaõ coù cuûa chuyeân ngaønh.
2. Nhöõng öùng duïng saùng taïo vaø phaùt trieån coù cô sôû khoa hoïc döïa treân caùc thaønh töïu ñaõ
coù nhaèm giaûi quyeát nhöõng yeâu caàu thieát thöïc cuûa kinh teá – xaõ hoäi, khoa hoïc – coâng ngheä.
6
Chöông 2
CÔ SÔÛ PHÖÔNG PHAÙP LUAÄN NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC
Nghieân cöùu khoa hoïc moät lao ñoäng trí tueä raát ñaëc thuø, tuaân theo nhöõng quy luaät cuûa trieát
hoïc duy vaät bieän chöùng, nhöõng quy luaät chung nhaát cuûa söï nhaän thöùc vaø saùng taïo khoa hoïc.
Ñaây laø nhöõng cô sôû coù tính phöông phaùp luaän, vöøa laø ñònh höôùng veà phöông phaùp, vöøa laø
coâng cuï ñeå tö duy trong quaù trình nghieân cöùu.
2.1. PHÖÔNG PHAÙP VAØ PHÖÔNG PHAÙP LUAÄN
2.1.1. Phöông phaùp
2.1.1.1. Khaùi nieäm
Thuaät ngöõ “phöông phaùp” baét nguoàn töø tieáng Hy Laïp “methodos”, duøng ñeå chæ nhöõng
caùch thöùc ñöôïc chuû theå söû duïng nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích ñaõ ñeà ra. Tuy nhieân, ñeán nay coù
nhieàu caùch hieåu khaùc nhau veà phöông phaùp vaø noù laø moät khaùi nieäm raát tröøu töôïng.
1. Phöông phaùp laø caùch thöùc, con ñöôøng, phöông tieän, laø toå hôïp caùc böôùc maø chuû theå phaûi
ñi theo ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích.
2. Phöông phaùp laø heä thoáng nhöõng quy taéc, nguyeân taéc phuø hôïp vôùi caùc quy luaät khaùch
quan, duøng ñeå chæ ñaïo hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn cuûa con ngöôøi.
3. Theo lyù thuyeát hoaït ñoäng phöông phaùp laø caùch thöùc cuûa chuû theå taùc ñoäng vaøo ñoái töôïng
nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích ñaõ ñeà ra.
4. Theo lyù thuyeát heä thoáng thì hoaït ñoäng laø moät heä thoáng bao goàm 3 thaønh toá cô baûn: muïc
ñích - noäi dung - phöông phaùp. Phöông phaùp laø con ñöôøng, laø söï vaän ñoäng cuûa noäi dung ñeán
muïc ñích. Khi ñònh nghóa phöông phaùp khoâng theå taùch rôøi caùi ñích cuûa noù. Moät thaønh toá chæ laø
phöông phaùp trong moät heä thoáng nhaát ñònh. Cuõng thaønh toá aáy ñaët trong moät heä thoáng khaùc coù
theå noù khoâng coøn laø phöông phaùp nöõa. Ñònh nghóa veà phöông phaùp chæ coù tính töông ñoái.
2.1.1.2. Vai troø cuûa phöông phaùp
Phöông phaùp laø moät trong nhöõng yeáu toá quyeát ñònh thaønh coâng hay thaát baïi cuûa hoaït
ñoäng. Phöông phaùp coù vai troø höôùng daãn, chæ ñaïo cho haønh ñoäng, gioáng nhö “chieác ñeøn soi
ñöôøng cho löõ khaùch trong ñeâm toái” – Ph.Beâcôn. Phöông phaùp laø moät coâng cuï ñeå con ngöôøi
nghieân cöùu vaø caûi taïo theá giôùi.
Phöông phaùp khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân taéc coù saün, baát bieán. Ñeå coù moät phöông phaùp
ñuùng, chuû theå phaûi am hieåu caùc quy luaät khaùch quan, nghieân cöùu kyõ ñoái töôïng, caùc muïc ñích
caàn ñaït ñöôïc, ñieàu kieän thöïc teá, caùc haønh ñoäng caàn thöïc hieän (phöông tieän, bieän phaùp vaø traät
töï logic caùc böôùc ñi…). Cuøng moät coâng vieäc coù theå coù nhieàu phöông phaùp thöïc hieän khaùc
nhau, caàn phaûi löïa choïn moät phöông phaùp toái öu ñeå mang laïi hieäu quaû cao nhaát. Tuy vaäy
trong thöïc teá khoâng phaûi luùc naøo ta cuõng xaùc ñònh ñöôïc phöông phaùp caàn thöïc hieän moät caùch
deã daøng nhanh choùng, nhaát laø khi thöïc hieän caùc coâng vieäc môùi meû, maïo hieåm, phaûi chaáp
nhaän ruûi ro.
2.1.1.2. Phaân loaïi phöông phaùp
Döïa vaøo phaïm vi söû duïng ngöôøi ta chia phöông phaùp thaønh 3 nhoùm:
7
1. Nhöõng phöông phaùp chung nhaát duøng cho moïi khoa hoïc: phöông phaùp bieän chöùng,
phöông phaùp sieâu hình…
2. Nhöõng phöông phaùp chung duøng cho moät nhoùm khoa hoïc: phöông phaùp thöïc nghieäm,
phöông phaùp moâ hình, phöông phaùp quan saùt, phöông phaùp toaùn hoïc…
3. Nhöõng phöông phaùp ñaëc thuø chæ duøng cho moät lónh vöïc cuï theå.
2.1.2. Phöông phaùp luaän
Phöông phaùp luaän laø lí luaän veà phöông phaùp, laø heä thoáng nhöõng quan ñieåm, nguyeân taéc
chung veà phöông phaùp.
“Phöông phaùp luaän nghieân cöùu khoa hoïc laø heä thoáng lí thuyeát veà phöông phaùp nghieân cöùu
khoa hoïc, bao goàm caùc lí thuyeát veà cô cheá saùng taïo, nhöõng quan ñieåm tieáp caän ñoái töôïng
khoa hoïc, cuøng vôùi heä thoáng lí thuyeát veà phöông phaùp, kó thuaät vaø logic tieán haønh nghieân cöùu
moät coâng trình khoa hoïc cuõng nhö phöông phaùp toå chöùc, quaûn lí quaù trình aáy” [26, tr.8].
Phöông phaùp luaän laø moät trong 3 boä phaän quan troïng cuûa khoa hoïc, ñoù laø:
- Heä thoáng caùc khaùi nieäm, phaïm truø, quy luaät, lí thuyeát, hoïc thuyeát khoa hoïc.
- Heä thoáng caùc tri thöùc öùng duïng caùc thaønh töïu khoa hoïc vaøo thöïc tieãn.
- Heä thoáng lí thuyeát veà phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc.
2.2. TRIEÁT HOÏC DUY VAÄT BIEÄN CHÖÙNG
Trieát hoïc duy vaät bieän chöùng laø cô sôû phöông phaùp luaän chung cho moïi khoa hoïc. Noù bao
goàm 2 nguyeân lyù cô baûn, 6 caëp phaïm truø vaø 3 quy luaät cô baûn:
1. Nguyeân lyù veà moái lieân heä phoå bieán vaø nguyeân lyù veà söï phaùt trieån laø nhöõng ñaëc tröng
phoå quaùt nhaát cuûa theá giôùi.
2. Caùc caëp phaïm truø: noäi dung vaø hình thöùc, baûn chaát vaø hieän töôïng, caùi chung vaø caùi
rieâng, taát nhieân vaø ngaãu nhieân, nguyeân nhaân vaø keát quaû, khaû naêng vaø hieän thöïc.
3. Caùc quy luaät cô baûn laø: quy luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh giöõa caùc maët ñoái laäp, quy
luaät veà söï chuyeån hoùa nhöõng bieán ñoåi veà löôïng daãn ñeán söï bieán ñoåi veà chaát, quy luaät
phuû ñònh cuûa phuû ñònh.
Khi xem xeùt caùc hieän töôïng vaø quaù trình xaõ hoäi caàn vaän duïng nhöõng nguyeân lyù, quy luaät,
caùc phaïm truø cuûa trieát hoïc duy vaät bieän chöùng, theå hieän qua 5 nguyeân taéc sau:
a) Nguyeân taéc khaùch quan: xem xeùt söï vaät moät caùch khaùch quan, phaûn aùnh söï vaät trung
thaønh nhö noù voán coù.
b) Nguyeân taéc toaøn dieän: xem xeùt söï vaät moät caùch toaøn dieän trong taát caû caùc maët, caùc moái
lieân heä cuûa noù vôùi caùc söï vaät khaùc. Trong caùc moái lieân heä phaûi ruùt ra nhöõng moái lieân heä baûn
chaát, chuû yeáu ñeå thaáu hieåu baûn chaát söï vaät. Sau ñoù phaûi lieân keát caùc moái lieân heä baûn chaát vôùi
caùc moái lieân heä khaùc ñeå hieåu roõ toaøn boä söï vaät.
c) Nguyeân taéc phaùt trieån: xem xeùt söï vaät trong söï vaän ñoäng, bieán ñoåi vaø phaùt trieån cuûa noù.
d) Nguyeân taéc lòch söû - cuï theå: xem xeùt söï vaät trong ñieàu kieän khoâng gian vaø thôøi gian,
gaén vôùi hoaøn caûnh lòch söû - cuï theå cuûa söï toàn taïi cuûa noù.
e) Nguyeân taéc thöïc tieãn: xem xeùt söï vaät phaûi gaén vôùi tình hình thöïc tieãn, phaûi xuaát phaùt töø
nhu caàu thöïc tieãn, khoâng chuû quan duy yù chí, giaùo ñieàu, maùy moùc, xa rôøi thöïc teá.
8
2.3. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NHAÄN THÖÙC KHOA HOÏC
2.3.1. Phöông phaùp phaân tích vaø toång hôïp
Phaân tích laø phaân chia caùi toaøn theå thaønh töøng boä phaän (coù baûn chaát khaùc bieät nhau) ñeå
nghieân cöùu. Toång hôïp laø tìm moái lieân heä taát yeáu giöõa caùc boä phaän ñaõ ñöôïc phaân tích, lieân keát,
thoáng nhaát chuùng laïi ñeå nhaän thöùc ñöôïc saâu saéc hôn, ñaày ñuû hôn caùi toaøn theå.
Cô sôû cuûa moái quan heä bieän chöùng giöõa phaân tích vaø toång hôïp laø moái quan heä giöõa toaøn
theå vaø boä phaän, giöõa heä thoáng vaø caùc thaønh toá. Khoâng coù phaân tích thì khoâng coù toång hôïp.
Phaân tích chuaån bò cho toång hôïp, khoâng phaân tích, nghieân cöùu caùc boä phaän thì khoâng theå hieåu
ñöôïc caùi toaøn boä. Maët khaùc, toång hôïp giuùp ta hieåu ñöôïc caùi boä phaän trong caùi toång theå, giuùp
cho phaân tích ñi saâu vaøo baûn chaát söï vaät, hieän töôïng. Khoâng toång hôïp thì khoâng hieåu ñöôïc
tính chaát, vai troø, vò trí cuûa töøng boä phaän trong caùi toång theå.
2.3.2. Phöông phaùp caù bieät vaø so saùnh
Phöông phaùp caù bieät laø coâ laäp, taùch söï vaät ra khoûi caùc söï vaät khaùc ñeå nghieân cöùu. So
saùnh laø tìm ra söï gioáng nhau vaø khaùc nhau giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng. So saùnh döïa treân cô sôû
phaân tích vaø toång hôïp. So saùnh coù vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng nhaän thöùc. “So saùnh laø
cô sôû cuûa moïi hieåu bieát vaø cuûa tö duy - Usinxki”.
Coù hai loaïi so saùnh: so saùnh töông töï (giöõa nhöõng caùi gaàn gioáng nhau) vaø so saùnh ñoái laäp
(giöõa nhöõng caùi ñoái laäp nhau).
So saùnh giuùp ta hieåu saâu saéc hôn baûn chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng.
2.3.3. Phöông phaùp dieãn dòch vaø quy naïp
Dieãn dòch laø phöông phaùp suy luaän töø caùi chung ñeán caùi rieâng, töø nguyeân lí chung ñeán caùc
heä quaû.
Quy naïp laø phöông phaùp ñi töø caùi rieâng ñeán caùi chung, töø söï quan saùt moät loaït nhöõng söï
kieän rieâng leû ñeå ruùt ra nhöõng nguyeân lí chung. Noù coù vai troø quan troïng trong vieäc khaùm phaù
ra caùc qui luaät.
Cô sôû cuûa moái quan heä bieän chöùng giöõa dieãn dòch vaø quy naïp laø moái quan heä giöõa caùi
chung vaø caùi rieâng. Quaù trình nhaän thöùc laø quaù trình lieân tuïc ñi töø caùi chung ñeán caùi rieâng vaø
töø caùi rieâng ñeán caùi chung. Vì vaäy khoâng neân taùch rôøi dieãn dòch vaø quy naïp maø phaûi bieát keát
hôïp giöõa hai phöông phaùp trong quaù trình nhaän thöùc khoa hoïc.
2.3.4. Phöông phaùp lòch söû vaø logic
Muoán nhaän thöùc ñuùng ñaén söï vaät ta phaûi naém ñöôïc quaù trình phaùt sinh, phaùt trieån vaø tieâu
vong cuûa noù (phöông phaùp lòch söû); ñoàng thôøi phaûi naém ñöôïc baûn chaát vaø qui luaät cuûa noù
(phöông phaùp logic).
Lòch söû laø moät quaù trình cuï theå, khoâng laëp laïi, bao haøm caû caùi ngaãu nhieân vaø caùi taát
nhieân, nhöõng böôùc ñi quanh co phöùc taïp, baát ngôø, muoân hình muoân veû theo moät traät töï thôøi
gian nhaát ñònh.
Logic laø söï taùi hieän lòch söû baèng tö duy. Logic phaûn aùnh caùi baûn chaát, taát nhieân cuûa lòch söû
moät caùch khaùi quaùt. Phöông phaùp logic laø phöông phaùp nghieân cöùu lòch söû döôùi hình thöùc lí
luaän tröøu töôïng vaø khaùi quaùt, nhaèm vaïch ra baûn chaát vaø quy luaät phaùt trieån cuûa söï vaät.
9
2.3.5. Phöông phaùp cuï theå vaø tröøu töôïng
Trong quaù trình nhaän thöùc, tö duy cuûa con ngöôøi ñi töø cuï theå ñeán tröøu töôïng vaø töø tröøu
töôïng laïi quay veà caùi cuï theå.
Caùi cuï theå caûm tính do con ngöôøi nhaän bieát ñöôïc nhôø caùc giaùc quan, laø ñieåm xuaát phaùt
cuûa moïi quaù trình nhaän thöùc.
Caùi tröøu töôïng laø laø caùi cuï theå ñöôïc taùch rieâng ra, laø saûn phaåm cuûa söï tröøu töôïng hoaù moät
maët, moät thuoäc tính, moät moái quan heä naøo ñoù. Töø nhöõng caùi tröøu töôïng naøy con ngöôøi toång
hôïp laïi thaønh caùi cuï theå trong tö duy. Caùi cuï theå trong tö duy laø caùi ñeán sau caùi tröøu töôïng,
phaûn aùnh caùi cuï theå caûm tính hay theá giôùi hieän thöïc baèng nhöõng khaùi nieäm, phaïm truø, quy
luaät.
Quaù trình nhaän thöùc laø söï thoáng nhaát cuûa hai quaù trình: töø cuï theå caûm tính ñeán tröøu töôïng
vaø töø tröøu töôïng ñeán caùi cuï theå trong tö duy.
cuï theå
caûm tính
cuï theå
trong tö
duy
tröøu
töôïng
2.3.6. Phöông phaùp quan saùt vaø thí nghieäm
Quan saùt laø söï caûm thuï baèng caùc giaùc quan veà caùc söï vaät, hieän töôïng trong traïng thaùi töï
nhieân voán coù cuûa chuùng.
Thí nghieäm laø phöông phaùp nghieân cöùu caùc söï vaät, hieän töôïng baèng caùch can thieäp vaøo
caùc quaù trình dieãn bieán töï nhieân cuûa chuùng hoaëc taïo ra caùc hieän töôïng trong caùc ñieàu kieän
xaùc ñònh ñeå quan saùt ñöôïc toát hôn hay ñeå kieåm chöùng moät giaû thuyeát.
2.3.7. Phöông phaùp moâ hình hoaù - hình thöùc hoaù
Phöông phaùp moâ hình hoaù laø phöông phaùp nghieân cöùu ñoái töôïng moät caùch giaùn tieáp treân
moâ hình cuûa noù.
Hình thöùc hoaù laø moâ taû chính xaùc noäi dung cuûa nhaän thöùc baèng caùc phöông phaùp hình thöùc
nhö ngoân ngöõ thoâng thöôøng, ngoân ngöõ toaùn hoïc, ngoân ngöõ logic. Söï vaät, hieän töôïng khi ñöôïc
moâ taû baèng ngoân ngöõ thì noäi dung phong phuù cuûa noù ñaõ ñöôïc hình thöùc hoaù töùc chæ coøn laïi
döôùi daïng chung, khaùi quaùt, ñôn giaûn.
Con ñöôøng moâ hình hoaù, hình thöùc hoaù chuû yeáu hieän nay laø con ñöôøng toaùn hoïc hoaù tri
thöùc khoa hoïc. Vieäc söû duïng toaùn hoïc cho pheùp moâ taû moät caùch chính xaùc vaø roõ raøng caùc söï
vaät, hieän töôïng, noù giuùp con ngöôøi deã daøng ñi saâu vaøo baûn chaát cuûa vaán ñeà caàn nghieân cöùu.
2.3.8. Phöông phaùp heä thoáng - caáu truùc
Phöông phaùp heä thoáng - caáu truùc xem xeùt söï vaät nhö moät heä thoáng coù caáu truùc beân trong.
Heä thoáng laø moät taäp hôïp caùc thaønh toá coù tính ñoäc laäp töông ñoái vaø coù moái quan heä töông taùc,
taïo thaønh moät chænh theå coù nhöõng tính chaát môùi, phuïc vuï cho moät muïc tieâu nhaát ñònh. Heä
thoáng coù caùc tính chaát ñaùng chuù yù sau ñaây:
- Tính chænh theå hay tính thoáng nhaát cuûa heä thoáng.
- Tính ña caáp: moãi heä thoáng ñeàu coù theå ñöôïc hôïp thaønh bôûi caùc heä thoáng con coù chöùc
naêng/ muïc tieâu xaùc ñònh. Moãi heä thoáng con laïi coù theå ñöôïc hôïp thaønh bôûi caùc heä thoáng
nhoû hôn.
10
- Tính ña daïng vaø coù theå ñieàu khieån ñöôïc: hoaït ñoäng cuûa heä thoáng bò chi phoái bôûi nhieàu
yeáu toá khaùc nhau vaø luoân bieán ñoåi. Tuy nhieân hoaït ñoäng naøy coù theå ñieàu khieån ñöôïc.
Neáu naém ñöôïc quy luaät cuûa heä thoáng thì seõ ñieàu khieån ñöôïc heä thoáng hoaït ñoäng theo
phöông aùn toái öu.
- Tính troäi: tính chaát môùi maø caùc thaønh toá boä phaän khoâng coù. Ví duï: chieác xe maùy neáu
thaùo rôøi töøng boä phaän thì khoâng chaïy ñöôïc. Tính chaát naøy ñaûm baûo söï soáng coøn cuûa heä
thoáng vaø cuõng ñeå phaân bieät heä thoáng vôùi caùc taäp hôïp (ñoáng gaïch, ñoáng caùt).
Phöông phaùp heä thoáng - caáu truùc laø söï cuï theå hoùa cuûa phöông phaùp nhaän thöùc bieän chöùng.
Noù ñoøi hoûi phaûi xem xeùt ñoái töôïng nghieân cöùu nhö moät heä toaøn veïn phaùt trieån ñoäng, coù caáu
truùc xaùc ñònh vaø chuyeån vaän nhôø söï töông taùc theo quy luaät rieâng cuûa caùc thaønh toá cuûa heä. Ví
duï: nghieân cöùu veà quaù trình daïy hoïc goàm caùc thaønh toá: muïc ñích daïy hoïc, noäi dung daïy hoïc,
phöông phaùp daïy hoïc, giaùo vieân vaø hoïc sinh, vieäc daïy vaø vieäc hoïc... Phaûi nghieân cöùu moái
quan heä qua laïi giöõa caùc thaønh toá naøy dieãn ra nhö theá naøo? theo quy luaät gì? Phaûi tìm ra baûn
chaát cuûa quaù trình daïy hoïc laø söï töông taùc theo quy luaät coäng ñoàng, hôïp taùc giöõa daïy vaø hoïc
… thì môùi coù theå tìm ra caùc bieän phaùp ñeå naâng cao hieäu quaû cuûa quaù trình daïy hoïc.
2.3.9. Phöông phaùp xaùc suaát vaø thoáng keâ
Xaùc suaát laø soá ño khaû naêng xuaát hieän khaùch quan cuûa moät söï vaät, hieän töôïng trong nhöõng
ñieàu kieän nhaát ñònh coù theå laëp ñi laëp laïi ñeán voâ haïn.
Thoáng keâ laø duøng caùc pheùp tính ñeå keát noái, thieát laäp moái quan heä baûn chaát giöõa caùc söï
vaät, hieän töôïng. Ñeå coù söï tin caäy thì soá löôïng caùc thoáng keâ phaûi ñuû möùc caàn thieát ñeå boäc loä
ñöôïc tính chaát laëp ñi laëp laïi, oån ñònh ôû ñoái töôïng nghieân cöùu.
2.4. SAÙNG TAÏO KHOA HOÏC
2.4.1. Khaùi nieäm veà saùng taïo
Saùng taïo laø moät thuoäc tính taâm lyù ñaëc bieät, xuaát hieän khi con ngöôøi ñöùng tröôùc hoaøn caûnh
vaán ñeà. Khi ñoù baèng tö duy ñoäc laäp, ngöôøi ta gaït boû ñöôïc caùc giaûi phaùp truyeàn thoáng ñeå ñöa
ra giaûi phaùp môùi, thích hôïp, giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà ñaët ra. Saùng taïo thöôøng gaén vôùi hoaït
ñoäng, laø neùt ñaëc bieät cuûa hoaït ñoäng khi naûy sinh tö duy saùng taïo. Hoaït ñoäng vaø tö duy saùng
taïo giuùp con ngöôøi coù nhöõng giaûi phaùp môùi, toái öu.
Theo töø ñieån trieát hoïc: “saùng taïo laø quaù trình hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi taïo neân giaù trò tinh
thaàn vaø vaät chaát môùi veà chaát”. Saùng taïo naûy sinh trong lao ñoäng cuûa con ngöôøi nhaèm taïo neân
töø vaät lieäu do hieän thöïc cung caáp nhöõng thöïc taïi môùi thoaû maõn ñöôïc caùc nhu caàu ña daïng cuûa
xaõ hoäi.
2.4.2. Baûn chaát cuûa saùng taïo
Baûn chaát cuûa saùng taïo laø söï tö duy khoâng laëp laïi vaø coù ñònh höôùng, baát cöù quaù trình saùng
taïo naøo cuõng baét ñaàu töø yù töôûng vaø keát thuùc baèng moät loaïi saûn phaåm môùi. Saùng taïo coù ba
thuoäc tính cô baûn:
a) Tính môùi meû: saùng taïo boäc loä tröôùc heát ôû tính môùi meû trong saûn phaåm cuûa noù.
b) Tính ñoäc laäp trong tö duy vaø haønh ñoäng: chính tö duy ñoäc laäp laø tieàn ñeà laøm naûy
sinh giaûi phaùp môùi.
c) Tính hoaøn thieän: hoaït ñoäng saùng taïo bao giôø cuõng gaén vôùi vieäc taïo ra caùi môùi ñoäc
ñaùo, toát hôn, coù lôïi hôn.
11
2.4.3. Cô cheá saùng taïo
a) Cô cheá tröïc giaùc
Trong nghieân cöùu nhieàu khi coù caùc yù töôûng ñoäc ñaùo xuaát hieän heát söùc ñoät ngoät, boû qua taát
caû caùc böôùc, caùc thao taùc tö duy thoâng thöôøng vaø ngay töùc khaéc ngöôøi ta nhìn thaáy roõ moïi
ñieàu caàn thieát, luùc aáy yù töôûng xuaát hieän nhö moät “tia chôùp”. Caùi nhaåy voït cuûa tö duy ñoù ñöôïc
goïi laø tröïc giaùc. Tröïc giaùc laø saûn phaåm cuûa taøi naêng, laø keát quaû cuûa söï tích luõy kieán thöùc, kinh
nghieäm, laø keát quaû cuûa söï say meâ, kieân trì lao ñoäng.
b) Cô cheá Algoârit
Algoârit laø baûn ghi chính xaùc traät töï caùc böôùc ñi ñeå giaûi moät baøi toaùn. Tö töôûng cô baûn cuûa
Algoârit saùng taïo laø: theo nhöõng quy taéc nhaát ñònh, ta coù theå nhaän thöùc ñöôïc thöïc tieãn, traùnh
ñöôïc nhöõng pheùp thöû –sai moät caùch voâ ích.
c) Cô cheá Ôristic
Töø giaû thuyeát khoa hoïc, nhö laø moät döï baùo ñònh höôùng, con ngöôøi tìm caùch chöùng minh ñeå
khaúng ñònh noù. Ñoù laø quaù trình ñeà xuaát vaø chöùng minh moät giaû thuyeát khoa hoïc veà moät söï
kieän, hieän töôïng môùi. Con ñöôøng saùng taïo naøy ñöôïc goïi laø saùng taïo theo cô cheá Ôristic.
2.4.4. Caùc yeáu toá caàn thieát cho söï saùng taïo
Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ toång keát raèng coù caùc yeáu toá caàn thieát cho söï saùng taïo sau ñaây:
- Khaû naêng nhìn thaáy söï khaùc laï, tính nhaïy beùn
- Khaû naêng ñaùnh giaù ñuùng baûn chaát söï vaät hieän töôïng
- Söï beàn vöõng vaø saüng saøng cuûa trí nhôù
- Söï phong phuù veà trí töôûng töôïng
- Khaû naêng taäp trung söï chuù yù
- Khaû naêng linh hoaït
- Khaû naêng lieân töôûng
- Khaû naêng phaùt sinh yù töôûng môùi ...
12
Chöông 3
CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC
Phöông phaùp chæ nhöõng con ñöôøng cuï theå, nhöõng caùch thöùc chung trong khi tieáp caän vôùi
ñoái töôïng nghieân cöùu, thu thaäp söï kieän vaø taøi lieäu, nghieân cöùu noù... nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích
ñeà ra. Trong NCKH thöôøng söû duïng nhöõng nhoùm phöông phaùp cô baûn sau:
1. Nghieân cöùu lí luaän;
2. Caùc phöông phaùp ñieàu tra, thu thaäp thoâng tin;
3. Caùc phöông phaùp thöïc nghieäm;
4. Caùc phöông phaùp xöû lí thoâng tin.
3.1. NGHIEÂN CÖÙU LÍ LUAÄN
Nhoùm phöông phaùp nghieân cöùu lí luaän bao goàm caùc phöông phaùp sau:
- Phöông phaùp phaân tích vaø toång hôïp lyù thuyeát;
- Phöông phaùp phaân loaïi heä thoáng hoaù lyù thuyeát;
- Phöông phaùp moâ hình hoaù;
- Phöông phaùp xaây döïng giaû thuyeát;
- Phöông phaùp toång keát kinh nghieäm lòch söû.
Ñeå nghieân cöùu lyù luaän, vieäc ñaàu tieân raát quan troïng laø ñoïc vaø nghieân cöùu caùc taøi lieäu lieân
quan ñeán ñeà taøi bao goàm:
+ Caùc taùc phaåm kinh ñieån, caùc vaên kieän, nghò quyeát ñaïi hoäi…
+ Caùc kyû yeáu hoäi thaûo, hoäi nghò;
+ Caùc coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc;
+ Saùch, baùo, taïp chí, taäp san chuyeân ngaønh;
+ Caùc taøi lieäu nöôùc ngoaøi...
Trong nghieân cöùu khoa hoïc ngöôøi ta phaân ra laøm 3 loaïi taøi lieäu: taøi lieäu loaïi 1, taøi lieäu
loaïi 2 vaø taøi lieäu loaïi 3. Taøi lieäu loaïi 1 coøn ñöôïc goïi laø taøi lieäu goác, xuaát phaùt töø caùc taùc phaåm
nguyeân thuûy, laø nguoàn taøi lieäu ñaùng tin caäy nhaát. Taøi lieäu loaïi 2 laø nhöõng taøi lieäu döïa vaøo taøi
lieäu goác ñeå vieát laïi. Taøi lieäu loaïi 3 laø nhöõng taøi lieäu vieát döïa vaøo taøi lieäu loaïi 2, thöôøng khoâng
coù trích daãn roõ raøng, caàn söû duïng haïn cheá vaø heát söùc thaän troïng ñeå kieåm tra möùc ñoä chính xaùc
cuûa chuùng. Ngoaøi vieäc phaân loaïi caùc taøi lieäu khi ñoïc nhö treân, ngöôøi nghieân cöùu coøn caàn chuù
yù ñeán tính khoa hoïc, möùc ñoä chính xaùc vaø tính trung thöïc cuûa nguoàn taøi lieäu ñöôïc cung caáp.
Thöôøng caùc taøi lieäu thoáng keâ cuûa caùc cô quan nghieân cöùu, coâng baùo, caùc taïp chí khoa hoïc
chuyeân ngaønh, baøi vieát cuûa caùc hoïc giaû uy tín ... coù ñoä tin caäy, chính xaùc cao.
3.2. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP ÑIEÀU TRA, THU THAÄP THOÂNG TIN
13
3.2.1. Quan saùt
Quan saùt laø phöông phaùp söû duïng moät caùch coù chuû ñònh, coù keá hoaïch, caùc giaùc quan cuøng vôùi
ngoân ngöõ vieát vaø caùc phöông tieän kyõ thuaät (maùy aûnh, quay phim, camera, maùy ghi aâm...) ñeå ghi
nhaän, thu thaäp nhöõng thoâng tin phuïc vuï cho vieäc nghieân cöùu.
3.2.2. Troø truyeän, phoûng vaán
Ñaây laø phöông phaùp ñaët ra nhöõng caâu hoûi cho ngöôøi ñoái thoaïi, döïa vaøo caâu traû lôøi cuûa hoï ñeå
trao ñoåi, hoûi theâm nhaèm thu thaäp caùc tin töùc lieân quan ñeán vieäc nghieân cöùu. Keát quaû phoûng vaán
seõ raát giaù trò neáu choïn ñuùng ñoái töôïng coù theå cung caáp thoâng tin chính xaùc, nhöõng ngöôøi trong
cuoäc, ngöôøi coù nhieàu kinh nghieäm, am töôøng veà vaán ñeà caàn tìm hieåu. Khi tieán haønh phoûng vaán
caàn chuù yù:
- Chuaån bò tröôùc caùc caâu hoûi phuïc vuï cho muïc ñích ñieàu tra, caùc gôïi yù caàn thieát neáu ñoái töôïng
khoù traû lôøi.
- Thôøi gian, ñòa ñieåm, khung caûnh cuûa cuoäc phoûng vaán.
- Trang phuïc vaø taùc phong cuûa ngöôøi phoûng vaán caàn phuø hôïp vôùi ñoái töôïng phoûng vaán.
- Ruùt ngaén khoaûng caùch, taïo söï tin töôûng, khoâng khí côûi môû, deã thoå loä cho ngöôøi traû lôøi.
- Caùch öùng xöû: bieát quan saùt, laéng nghe, im laëng, kieân nhaãn, khoâng toû thaùi ñoä caù nhaân, bình
luaän hay tranh luaän veà noäi dung caàn tìm hieåu.
- Phaûi bieát ñaùnh giaù vaø saøng loïc caùc thoâng tin thu ñöôïc. Neáu coù theå phoûng vaán ñöôïc nhieàu
ñoái töôïng thì thoâng tin seõ chính xaùc hôn.
3.2.3. Ñieàu tra baèng phieáu caâu hoûi
Ñaây laø phöông phaùp duøng moät soá caâu hoûi nhaát loaït ñaët ra cho moät soá lôùn ngöôøi nhaèm thu thaäp
yù kieán chuû quan cuûa hoï veà moät vaán ñeà naøo ñoù (thöôøng caùc caâu hoûi ñöôïc in thaønh phieáu). Ñaây laø
moät coâng cuï quan troïng ñeå thu thaäp thoâng tin, laø chieác caàu noái giöõa ngöôøi nghieân cöùu vôùi ngöôøi
traû lôøi. Neáu caâu hoûi ñöôïc soaïn thaûo toát seõ cho ta thoâng tin ñaày ñuû, chính xaùc, tin caäy. Ngöôïc laïi
thì khaû naêng thu thaäp thoâng tin seõ giaûm, coù khi coøn bò meùo moù, xuyeân taïc, khoâng ñuùng thöïc teá.
3.2.3.1. Caùc loaïi caâu hoûi duøng trong ñieàu tra
a) Caâu hoûi môû: coù nhieàu caùch traû lôøi khaùc nhau vaø thöôøng khoù traû lôøi, ngöôøi vieát ñöôïc töï do
traû lôøi nhöng phaûi suy nghó vaø tìm caùch dieãn ñaït. Caâu hoûi môû cho ta bieát khaù ñaày ñuû caùc khía
caïnh cuûa vaán ñeà nghieân cöùu maø nhieàu khi ta khoâng döï ñoaùn heát ñöôïc. Noù thöôøng ñöôïc duøng
trong vieäc tìm kieám, phaùt hieän nhöõng yù töôûng môùi, hoaëc ñeå xaây döïng caùc caâu hoûi ñoùng. Tuy
nhieân keát quaû thu ñöôïc gaây nhieàu khoù khaên trong vieäc xöû lyù thoáng keâ. Ñoâi khi khoâng thu ñöôïc
caâu traû lôøi neáu ngöôøi vieát thieáu nhieät tình hay khoâng coù thôøi gian.
b) Caâu hoûi ñoùng: luoân keøm theo nhöõng caâu traû lôøi ñaõ ñöôïc chuaån bò tröôùc, ngöôøi vieát chæ caàn
ñaùnh daáu vaøo caùc oâ coù saün neân deã traû lôøi, maát ít thôøi gian, ñôõ phaûi suy nghó caêng thaúng. Caâu hoûi
naøy ñaûm baûo toát tính khuyeát danh vaø thuaän tieän trong vieäc xöû lyù thoáng keâ. Tuy nhieân noù ñoøi hoûi
taát caû caùc khía caïnh cuûa vaán ñeà nghieân cöùu phaûi ñöôïc theå hieän ñaày ñuû ñeå cho ngöôøi traû lôøi coù theå
löïa choïn ñöôïc phöông aùn phuø hôïp. Caâu hoûi ñoùng cuõng bao goàm caû caâu hoûi xaùc nhaän coù hoaëc
khoâng vaø caâu hoûi daïng ma traän, caâu hoûi tìm hieåu veà möùc ñoä cao thaáp (möùc ñoä quan troïng, möùc
ñoä khoù khaên, möùc ñoä aûnh höôûng, möùc ñoä ñoàng yù: ñoàng yù, ñoàng yù moät phaàn, khoâng coù yù kieán,
khoâng ñoàng yù…)
Ví duï: Baïn haõy cho bieát veà mức ñộ cần thiết vaø taùc dụng của caùc hoaït ñoäng reøn kó naêng daïy
hoïc cuûa sinh vieân
14
Stt Hoaït ñoäng reøn kó
naêng
Caàn thieát
Taùc duïng
1
2
3
4
5
Ñoïc dieãn caûm
Phaùt bieåu tröôùc lôùp
Xeminar, thuyeát trình 1
Keå chuyeän treân lôùp
Toùm taét noäi dung baøi
hoïc
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
1
1
1
1
1
2 3 4
2 3 4
2 3 4
2 3 4
2 3 4
5
5
5
5
5
1
1
6
7
Ñaët caâu hoûi
Laøm vieäc theo nhoùm
gheùp ñoâi
1
1
2
2
3
3
4
4
5
5
1
1
2 3 4
2 3 4
5
5
8
9
Laøm vieäc theo nhoùm
lôùn
Hoûi ñaùp theo hình
thöùc “Vui ñeå hoïc”
Vieát thu hoaïch sau
TTSP
1
1
1
2
2
2
3
3
3
4
4
4
5
5
5
1
1
1
2 3 4
2 3 4
2 3 4
5
5
5
1
0
c) Caâu hoûi hoãn hôïp: caâu hoûi ñaõ coù moät soá phöông aùn traû lôøi, nhöng coøn boû troáng ñeå
ngöôøi traû lôøi ñieàn theâm caùc phöông aùn khaùc.
Ví duï: Baïn haõy cho bieát ñộng cơ học tập của bạn hiện nay:
- Vì truyền thống, danh dự của gia đình
- Vì ham mê nghiên cứu, tìm tòi khoa học
- Yêu thích nghề giáo viên
- Rất muốn trở thành giáo viên giỏi
- Cần coù moät taám baèng ñaïi hoïc
- Rất muốn phấn đấu vươn lên
- Chưa xác định được động cơ
- Động cơ khác (neáu coù xin baïn haõy chæ roõ):
.......................................................................
d) Caâu hoûi phaân taàng: chia ñoái töôïng nghieân cöùu ra thaønh nhöõng nhoùm khaùc nhau, sau ñoù
coù nhöõng caâu hoûi rieâng cho töøng nhoùm.
Ví duï:
Baïn coù tham khaûo theâm taøi lieäu ngoaøi giaùo trình :
a. Thöôøng xuyeân
b. Tham khaûo khi giaùo vieân yeâu caàu
c. Khoâng tham khaûo do :
c1. Khoâng coù taøi lieäu
c2. Khoâng coù thôøi gian
3.2.3.2. Thieát keá phieáu ñieàu tra
15
Moät phieáu ñieàu tra thöôøng coù 3 phaàn: giôùi thieäu môû ñaàu, phaàn noäi dung chính vaø phaàn
caùm ôn.
a) Phaàn giôùi thieäu neân coù:
- Teân ngöôøi hay toå chöùc ñöùng ra nghieân cöùu, muïc ñích ñieàu tra. Caàn laøm cho ngöôøi vieát phieáu
thaáy vieäc tham gia laø coù ích vaø quan taâm ñeán vaán ñeà nghieân cöùu baèng caùch neâu roõ taàm quan
troïng vaø yù nghóa cuûa vieäc traû lôøi.
- Coù theå tìm hieåu moät vaøi thoâng tin sô löôïc veà ngöôøi vieát phieáu nhö ñoä tuoåi, giôùi tính, trình ñoä
... tuøy theo yeâu caàu cuûa vieäc nghieân cöùu. Tuy nhieân caàn ñaûm baûo tính khuyeát danh, giöõ bí maät, an
toaøn vaø taïo söï tin töôûng cho ngöôøi vieát phieáu.
- Coù theå keøm theo höôùng daãn caùch ñieàn, ghi phieáu, caùch traû lôøi.
b) Phaàn noäi dung chính bao goàm caùc caâu hoûi ñeå thu thaäp thoâng tin. Caùc caâu hoûi neân xeáp theo
moät traät töï logic, theo töøng nhoùm vaán ñeà, thöù töï thôøi gian, töø bao quaùt ñeán cuï theå, töø ñôn giaûn ñeán
phöùc taïp... Tuy nhieân ñoâi khi ngöôøi ta laïi chuù yù ñeán yeáu toá taâm lí hôn laø traät töï veà noäi dung. Caùc
caâu hoûi tieáp xuùc, döông tính neân ñeå ôû ñaàu. Caùc caâu hoûi khoù, phöùc taïp vaø caâu hoûi nhaïy caûm neân
ñeå cuoái cuøng.
c) Cuoái cuøng laø phaàn caùm ôn, coù theå giôùi thieäu ñòa chæ cuûa ngöôøi nghieân cöùu ñeå khi caàn thieát
coù theå trao ñoåi thoâng tin.
3.2.3.3. Nhöõng yeâu caàu khi soaïn phieáu ñieàu tra
1. Xaùc ñònh tröôùc muïc ñích vaø noäi dung caàn ñieàu tra, soá caâu hoûi vôùi töøng noäi dung.
2. Caùc caâu hoûi caàn bao quaùt heát noäi dung ñieàu tra, nhöõng noäi dung quan troïng caàn nhieàu caâu
hoûi, coù theå duøng caâu hoûi phuï ñeå kieåm chöùng.
3. Soá caâu hoûi caàn vöøa phaûi (vôùi töøng ñoái töôïng vaø töøng tröôøng hôïp cuï theå). Neáu quaù ít löôïng
thoâng tin thu ñöôïc seõ haïn cheá, quaù nhieàu gaây caêng thaúng thaàn kinh. Caàn xem xeùt, caân nhaéc
kyõ taùc duïng cuûa töøng caâu hoûi (ñem laïi thoâng tin nhieàu hay ít, coù höôùng vaøo muïc ñích caàn ñieàu
tra khoâng…), loaïi boû nhöõng caâu hoûi khoâng caàn thieát, keùm chaát löôïng. Nhöõng caâu hoûi coù noäi
dung gaàn truøng nhau neân goäp laïi thaønh moät caâu hoaøn chænh.
4. Caâu hoûi caàn ngaén goïn, chính xaùc, ñôn nghóa, ñaûm baûo moïi ñoái töôïng ñeàu hieåu nhö nhau.
5. Caâu hoûi phaûi deã hieåu, phuø hôïp vôùi trình ñoä ñoái töôïng ñeå sau khi phaùt phieáu khoâng caàn giaûi
thích gì theâm.
6. Moãi caâu hoûi chæ neân taäp trung vaøo moät phaïm vi heïp, moät vaán ñeà raát cuï theå ñeå deã traû lôøi,
khoâng maát nhieàu thôøi gian.
7. Neân haïn cheá vieäc duøng caùc caâu hoûi môû (maát thôøi gian suy nghó vaø tìm caùch dieãn ñaït, khoù
khaên vôùi nhöõng ngöôøi khaû naêng dieãn ñaït bò haïn cheá). Neáu duøng loaïi caâu hoûi naøy thì phaûi
kheâu gôïi ñöôïc höùng thuù cuûa ngöôøi traû lôøi.
8. Caâu hoûi caàn gaây chuù yù vaø nhieät tình cuûa ñoái töôïng. Taïo taâm lyù nheï nhaøng, thoaû maùi, laøm cho
ñoái töôïng muoán traû lôøi.
9. Hình thöùc phieáu caâu hoûi caàn ñaûm baûo tính thaåm myõ, khoa hoïc vì noù aûnh höôûng ñeán söï nhieät
tình cuûa ngöôøi vieát phieáu. Khi caàn coù theå theâm hình veõ minh hoaï ñeå gaây höùng thuù, giaûm bôùt
caêng thaúng.
10. Tröôùc khi ñieàu tra dieän roäng caàn laøm thöû ñeå chænh söûa caùc caâu coù chaát löôïng keùm.
3.2.4. Phöông phaùp chuyeân gia
Ñaây laø phöông phaùp söû duïng trình ñoä trí tueä cuûa ñoäi nguõ chuyeân gia coù trình ñoä cao ñeå xem
xeùt, nhaän ñònh, tìm ra giaûi phaùp toái öu cho vaán ñeà nghieân cöùu. Caàn chuù yù choïn ñuùng caùc chuyeân
16
gia am hieåu veà vaán ñeà nghieân cöùu, coù phaåm chaát trung thöïc, khaùch quan khoa hoïc. Ñeå laáy yù kieán
chuyeân gia coù theå thoâng qua hoäi nghò, hoäi thaûo, phoûng vaán hay phieáu ñieàu tra …
3.2.5. Phöông phaùp nghieân cöùu caùc saûn phaåm hoaït ñoäng
Ñaây laø phöông phaùp döïa vaøo caùc saûn phaåm hoaït ñoäng ñeå hieåu veà ñoái töôïng nghieân cöùu. Ta
bieát raèng moïi saûn phaåm cuûa hoaït ñoäng do con ngöôøi taïo ra ñeàu ít nhieàu mang daáu aán caù nhaân veà
naêng löïc, phaåm chaát cuûa ngöôøi ñoù. Ví duï nhö döïa vaøo vôû ghi vaø vôû baøi taäp cuûa hoïc sinh ta coù theå
bieát ñöôïc khaû naêng hoïc taäp vaø nhöõng neùt tính caùch cuûa hoïc sinh ñoù nhö: coù yeâu thích moân hoïc,
caån thaän hay caåu thaû, nghieâm tuùc hoïc taäp hay qua loa chieáu leä ...
3.3. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP THÖÏC NGHIEÄM
Thöïc nghieäm laø phöông phaùp coù giaù trò cao trong vieäc phaùt hieän caùi môùi, kieåm tra giaû thuyeát
cuõng nhö khaúng ñònh tính khaùch quan cuûa keát quaû nghieân cöùu. Thöïc nghieäm ñaëc bieät quan troïng
vaø khoâng coù phöông phaùp naøo thay theá ñöôïc trong caùc boä moân khoa hoïc thöïc nghieäm. Trong
nghieân cöùu ngöôøi ta thöôøng phaân bieät thí nghieäm vaø thöïc nghieäm khoa hoïc:
1. Thí nghieäm: laøm thöû theo caùc nguyeân taéc, ñieàu kieän ñaõ ñöôïc xaùc ñònh ñeå nghieân cöùu
(thöôøng ñöôïc tieán haønh trong caùc phoøng thí nghieäm).
2. Thöïc nghieäm khoa hoïc: chuû ñoäng gaây ra hieän töôïng nghieân cöùu trong ñieàu kieän ñöôïc khoáng
cheá nhaèm xaùc ñònh moái lieân heä nhaân quaû giöõa töøng nhaân toá taùc ñoäng ñeán keát quaû.
3.4. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP XÖÛ LÍ THOÂNG TIN
Xöû lí thoâng tin laø coâng vieäc cuûa nhaø nghieân cöùu nhaèm chuyeån caùc thoâng tin thu ñöôïc ban ñaàu
thaønh caùc keát luaän coù yù nghóa vaø tính chính xaùc cao hôn. Ngöôøi ta thöôøng söû duïng caùc phöông
phaùp sau:
- Phöông phaùp phaân tích soá lieäu
- Phöông phaùp toång hôïp vaø khaùi quaùt hoaù
- Caùc phöông phaùp toaùn hoïc: söû duïng toaùn thoáng keâ, caùc thang ño vaø logic toaùn hoïc.
Hieän nay ngöôøi ta thöôøng duøng phaàn meàm SPSS for Windows (Statistical Package for social
sciences) ñeå xöû lyù caùc thoâng tin thu ñöôïc treân maùy vi tính. Phaàn meàm naøy raát tieän lôïi, cho ta keát
quaû chính xaùc vaø nhanh choùng. Tuy nhieân, vieäc nghieân cöùu söû duïng ñöôïc phaàn meàm naøy ñoøi hoûi
phaûi coù phöông tieän vaø thôøi gian. Vôùi caùc nghieân cöùu ñôn giaûn thoâng thöôøng, khi so saùnh keát quaû
hoïc taäp giöõa 2 lôùp thöïc nghieäm vaø ñoái chöùng, ngöôøi ta xöû lyù thoáng keâ toaùn hoïc theo caùc böôùc
sau:
1- Laäp caùc baûng phaân phoái taàn soá, taàn suaát vaø taàn suaát luõy tích.
2- Veõ ñoà thò caùc ñöôøng luõy tích.
3- Laäp baûng toång hôïp phaân loaïi keát quaû hoïc taäp.
4- Tính caùc tham soá thoáng keâ ñaëc tröng (trung bình coäng, phöông sai, ñoä leäch chuaån, heä soá bieán
thieân, sai soá tieâu chuaån...).
3.4.1. Bảng phaân phối tần số vaø tần suất
Bảng phaân phối tần số vaø tần suất laø bảng ghi số lần xuất hiện của từng ñieåm soá xi vaø tỷ lệ %
cuûa ñieåm soá ñoù trong tổng thể nghieân cöùu.
3.4.2. Bảng phaân phối taàn suaát luõy tích
Ñeå bieát taàn suaát cuûa taát caû caùc ñieåm xi töø moät giaù trò naøo ñoù trôû xuoáng (hoaëc trôû leân) ngöôøi ta
coäng doàn taàn xuaát cuûa ñieåm soá xi vôùi taàn suaát cuûa taát caû caùc ñieåm soá nhoû hôn (hoaëc lôùn hôn) xi
vaø ñöôïc taàn suaát luõy tích cuûa ñieåm xi trôû xuoáng (hoaëc trôû leân).
Ví duï:
17
Baûng 3.1. Phaân phoái taàn soá, taàn suaát vaø taàn suaát luõy tích
cuûa moät thöïc nghieäm
Ñieåm
xi
Soá SV ñaït
ñieåm xi
% SV ñaït ñieåm %SV ñaït ñieåm xi
xi trôû xuoáng
T.N
ÑC
T.N
ÑC
T.N
ÑC
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
2,17
4,35
10,87
19,57
30,43
21,74
8,70
2,17
0
0
2,17
1
2
2,08
2,08
6,25
16,67
39,59
25,00
8,33
0
2,08
4,16
10,41
27,08
66,67
91,67
6,52
1
5
17,39
36,96
67,39
89,13
97,83
3
9
8
14
10
4
19
12
4
1
100,00 100,00
10
0
0
48
46
100,00 100,00
∑
Töø baûng phaân phoái taàn suaát luõy tích, döïa vaøo Excel ta coù theå deã daøng veõ ñöôïc ñoà thò minh
hoïa:
120
100
80
60
40
20
0
T.N
ÑC
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Hình 3.1. Ñoà thò ñöôøng luõy tích ñieåm soá keát quaû hoïc taäp cuûa
2 nhoùm ñoái chöùng vaø thöïc nghieäm
Caùc ñöôøng luõy tích raát thuaän lôïi trong vieäc so saùnh, ví duï nhìn vaøo ñoà thò treân ta thaáy soá
sinh vieân ñaït ñieåm 5 trôû xuoáng ôû lôùp ñoái chöùng vaø thöïc nghieäm cheânh khaù lôùn (khoaûng 30%).
18
3.4.3. Trung bình coäng
k
−
n1x1 + n2 x2 +....+ nk xk
n1 + n2 +....+ nk
1
x =
=
n x
i
∑
i
n
i=1
ni: taàn soá cuûa caùc giaù trò xi
n: toång cuûa n1 + n2 + .... + nk
3.4.4. Phöông sai S2 vaø ñoä leäch chuaån S
Phöông sai S2 laø sai leäch bình phöông trung bình giöõa caùc giaù trò quan saùt baát kyø vôùi giaù trò
trung bình cuûa daõy phaân phoái. Phöông sai S2 vaø ñoä leäch chuaån S laø caùc soá ño ñoä phaân taùn cuûa
söï phaân phoái. S caøng nhoû soá lieäu caøng ít phaân taùn.
2
−
⎛
⎝
⎞
⎟
⎠
n x − x
∑ ⎜
i
i
s2 =
n −1
−
(
− )2
∑
ni xi x
s =
n −1
3.4.5. Heä soá bieán thieân V
Heä soá bieán thieân V duøng ñeå so saùnh ñoä phaân taùn trong tröôøng hôïp 2 baûng phaân phoái coù
giaù trò trung bình coäng khaùc nhau hoaëc 2 maãu coù quy moâ raát khaùc nhau. Neáu heä soá bieán thieân
caøng nhoû thì ñoä phaân taùn caøng ít.
S
V = ×100%
−
x
3.4.6. Sai soá tieâu chuaån m
Döïa vaøo sai soá tieâu chuaån m, ta seõ tính ñöôïc giaù trò trung bình dao ñoäng trong khoaûng
−
x± m
vôùi
S
m =
n
19
19 trang
15/01/2024
2760
Bạn đang xem tài liệu "Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- giao_trinh_phuong_phap_nghien_cuu_khoa_hoc_phan_1.pdf
